ІЛИЯС ЕСЕНБЕРЛИН РОМАНДАРЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ САНА
Қазақстан республикасы
мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең
көп роман (17) жазған жазушы І. Есенберлиннің қаламынан туған
"Айқас", "Ғашықтар", "Қатерлі өткел", "Алтын
құс", "Маңғыстау майданы", "Алтын аттар оянады",
"Көлеңкеңмен қорғай жүр", "Алыстағы арпалыс", "Аққу
құстар қуанышы", "Махаббат мейрамы", т.б. романдары тың
тақырыпта жазылып, қазақ әдебиетінде оған дейін мүлде көтерілмеген мәселелерді
қозғаған, соны серпін әкелген, оқырман сүйіспеншілігіне бөленген туындылар еді.
Ол — қазақ әдебиетінде
алғашқы болып тарихи зерде тамырына қан жүгіртіп, тұншыққан сананы қапастан
шығаруға жол салған, ұлт рухын тірілткен жазушы ретінде қазақ әдебиетінің
тарихында оқшау орны бар тұлға. Ілияс Есенберлиннің алты кітаптан тұратын
тарихи эпопеясы сөз өнерінің әлемдік нұсқасына қосылған тарихты көркемдік
пайымдаудың үздік үлгілерінің бірі болып қала бермек. Тарихи тақырып арқылы
бүгінгі күнге, қазіргі дәуірге қатысты идеялар айтылатынын естен шығаруға
болмайды.
Тарихи шығарма сол өткен
заманның әлеуметтік-эстетикалық реконструкциясы ғана емес, онда бүгінгі
уақыттың да философиялық концепциясы жатады. Тарихи шығармалардың өмір
танытқыштық мәнін айтқан кезде, онда бүгінгі рухани тіршілігімізге қатысты көп
мәселелер қамтылатынын ескеру керек. І. Есенберлиннің «Көшпенділер», «Алтын
Орда» романдарын өткенді айта отырып оны қазіргі өмір құбылыстарына
байланыстыра білу - көркем шығарманың эстетикалық актуальдығын арттыратын
көркемдік фактор екенін дәлелдейтін, уақыт рухы көрінетін, жаңа концепция
әкелген шығармалар деуге болады.
Қазақ тарихының соңғы бірнеше
ондаған жылы түн-түнекті, меңіреу күй кешіп, өзге халық тарихының қосағында
болғаны кім-кімге де белгілі. Мұның өзі қаншама буын ұрпақтың жандүниесіне әсер
етіп, дүниетанымына салқынын тигізді, акыл-парасаты аяқ асты болды. Осы
тұрғыдан келгенде жеке жазушының ғана емес, бүкіл казақ әдебиетінің тарихында
әлеуметтік терең мәнді туынды болып қалған«Көшпенділер» трилогиясында Шыңғыс
әулеті билеп тұрған дәуірлердегі ұлт тарихына тереңдеп еніп қадам жасауы қазақ
әдебиеті мен көркемдік әлеміне алғаш рет І. Есенберлин әкелген жаңалық пен
батылдық еді.
Автордың аса зор зерттеушілік
жұмыс жүргізуінің нәтижесінде беймәлім, тың материалды оқырман игілігіне
айналдырудың жарқын көрінісі болған «Көшпенділер» трилогиясының кезінде
танымдық жағынан да ерекше жүк арқалағаны көпшілікке белгілі. Рас, ғалымның
міндетінен гөрі міндеті ауқымды, кеңірек болып келетін жазушы үшін ақпараттық
қана қызмет атқаратын материал суреткер жұмысының алғашқы бастамасы ғана. Тың,
жаңа дерек, көпшілікке беймәлім материал негізінде қаламгердің ой сүзгісінен
өтіп қорытылған оқиғаларға құрылған трилогияда жан-жақты камтылған адамгершілік
мәселелері көрініс тауып, өткен дәуір шындығы бүгінгі заман сипатымен
сабақтастырыла суреттеледі. Сақтандыру мен ескерту идеясы бой көрсетіледі.
Ілияс Есенберлиннің ұлт
тағдырына қатысты шетін сырлары мен идеялары кемел деңгейде көрінетін бұл
эпопеяның алғашқы бөлігі «Көшпенділер» трилогиясы еді.
Шығарма кейіпкерлері ретінде
негізін тарихи тұлғалар, Шыңғыс хан дәуірінен басталып Кенесарымен аяқталатын
қазақ мемлекетінің бастау көзі мен қиын-қыстаулы тағдыр-талайының басында
тұрған хандар тізбегі, ел мұңы мен арман-тілегінің хабаршысы ақын-жыраулар, ел
бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-парасатты билер, ел мен жер үшін, ұрпақ
болашағы үшін қасық қаны қалғанша жаумен шайқасып отанын қорғай білген арыстан
жүрек, атанжілік батырлар. Бұлар — ел есінде сақталып, тарихта қалған өмірде
болған тұлғалар. «Көшпенділер» трилогиясы — партиялық идеологияның қылышынан
қан тамып тұрған уақытта дүниеге келген шығарма.
Ол кезде мұндай шығарманы
жазбақ тұрмақ, қазақ халқының ертеректе өмір сүрген артында мол мұра қалдырған,
елім деп еңіреген, ел үшін, жер үшін мерт болған батырлардың, хандардың,
шешендердің атын атаудың өзі, олар жөнінде әңгіме қозғаудың өзі қиын еді,
қауіпті еді. Ал Ілияс Есенберлин осының бәрін біле тұрып қазақ халқының өткен
тарихын бейнелейтін, тарихтан мол мағлұмат беретін бір кітап емес, бірнеше
роман жазып, оқырманға ұсыну жай ерлік қана емес, талантты жазушының саяси
жеңісі еді.
«Көшпенділер» қазақ халқының,
ұлттық тарихының бастау көзі беріде емес, әріде жатқандығына жөн сілтеді. Бүкіл
бір халықтың өмір-тарихы ұмытылып бара жатқандығын еске сала отырып, оған
кінәлі — коммунистік саясат екендігін ашып айтпаса да, өмір ағысы басқа арнамен
ағып бара жатқандығын, тарих беттері бұрмаланғандығын көркем тілмен бейнелеп
берді.
Архивтік деректер, халықтық
аңыздар, этнографиялық сипаттар негіз болған тарихи эпопеяда автор оларды сол
өткен дәуір елесін дәл бейнелеу үшін ғана емес, оған қоса түрлі қағида мен
идеялардың, түрлі психология мен мақсат мүдделерінің қандай заман, қандай
қоғамдық жүйеде болсын сабақтастық алып жатқан көрінісін беру үшін де пайдалану
мақсатын ұстанған.
| 
